Żyrardów. Jak 39 lat temu wybuchł tu strajk głodowy włókniarek. Zabrakło nawet chleba

Włókniarki miały dość. To przecież one, harujące codziennie przy maszynach, musiały jeszcze zdobyć jakoś po pracy jedzenie dla swoich dzieci - tak w Polsce funkcjonowało w latach 80. wiele rodzin. Trudno dziś sobie wyobrazić takie życie: żywność jest na kartki, ale nie daje się tych kartek - jak to wówczas określano - zrealizować, czyli zamienić je na konkretne towary: mięso, mąkę, kasze, alkohol i papierosy, bo po prostu nie ma tego w żadnym sklepie.

Tak w Żyrardowie jest od miesięcy. Przydziały towarów są sterowane centralnie, handel jest w rękach socjalistycznych władz, sklepów prywatnych jest jak na lekarstwo - to najwyżej warzywniaki, które ledwo zipią. Na targowiskach większy wybór, ale wszystko jest drogie, z dodaną marżą. Czara goryczy przeleje się w październiku.

Dziennikarz "Tygodnika Solidarność" przyjedzie do Żyrardowa, by zrobić reportaż opisujący strajk włókniarek w mieście, w którym - jak we wszystkich ośrodkach przemysłowych w Polsce - wrzało już od lata 1981 roku. Prawie wszędzie brakowało żywności, stały kolejki, zapisy na nocne czuwanie robiono przed każdym sklepem mięsnym.

Dziennikarz przytacza rozmowy z kobietami. "Co robić? - powiadają. - Nie mamy innego wyjścia. Zdecydowałyśmy, że strajk będzie rotacyjny, na okupacyjny nie możemy sobie pozwolić. Większość to matki, trzeba zająć się dziećmi. Przemysł lekki, a praca ciężka jak w górnictwie. Każda z nas obsługuje po cztery maszyny. Warunki bhp - lepiej nie mówić. Ale żeby było choć co jeść. Po pierwszej zmianie stoi się w kolejce po warzywa kilka godzin, wtedy chleba nie można już kupić. Przed pójściem do pracy na szóstą kolejki po mleko, masło, śmietanę ustawiają się już o czwartej. A nawet wcześniej. I nie ma gwarancji, że się kupi. Co to za życie? Jak rząd śmie namawiać nas w takiej sytuacji do pracy? To urąga ludzkiej godności. Dzieci nie wiedzą, czy matka, wracając z pracy, przyniesie chleb. Nie można jeść ciągle tylko kaszy".

Włókniarki opowiadają, że od miesięcy nie widziały na oczy mięsa. Mają kartki z lipca, sierpnia i września - nie ma gdzie ich zamienić na towar. Na bazarze jajko jest osiemnaście razy droższe od tego w sklepie. W państwowych sieciach handlowych nie ma mydła, nie ma szamponu, makaronów, konserw, masła, a nawet smalcu, o cukrze - też na kartki - nie wspominając.

Dziennikarz opisuje scenę, jaka rozgrywa się w długiej kolejce przed sklepem Społem. Ludzie czekają, nie wiedząc nawet na co. Coś może rzucą. Okazuje się, że tym razem przywieźli wino patykiem pisane. Mężczyźni rzucają się jak zdziczali. Napierający tłum prawie przewraca starszą kobietę. Ta wymierza siarczysty policzek stojącemu najbliżej mężczyźnie. Takie awantury kolejkowe były codziennością.

Żyrardów to miasto wzniesione wokół fabryki lnu. Cała niezwykła infrastruktura mieszkaniowa, projektowana z myślą o robotnikach, powstawała w środku niczego, dzięki możliwości wykorzystania cudownej maszyny Filipa de Girarda. To od jego nazwiska czerwone miasto - całe zbudowane z pięknej czerwonej cegły, tak samo jak cały system przemysłowych obiektów i kościół jak z francuskiego miasteczka - zostanie nazwane Żyrardowem.

Malownicze kwartały domków z infrastrukturą, po której dziś już zostały tylko szczątki - zapleczem pozwalającym hodować zwierzęta, uprawiać warzywa i kwiaty - tylko pozornie wskazują na sielskie życie robotnicze. Tak w kapitalistycznym świecie, jak i w systemie socjalistycznym, nastawionym na dobro robotnika, praca w przemyśle to gehenna. Kobiety zarabiają mało. Muszą pracować na trzy zmiany, biorą doróbki, żeby ich wypłaty były godne - dodatkowo przychodzą po południu albo w niedzielę.

I jeszcze ten koszmar w sklepach. Bo to głównie kobiety stoją w kolejkach. Rzadko która może liczyć na wsparcie męża w polowaniu na żywność. To one jeżdżą poza Żyrardów, do Warszawy, do Pruszkowa, do Sochaczewa albo Grodziska. Nie wiadomo dlaczego tam nie jest aż tak strasznie, jak u nich w Żyrardowie.

Od końca lata ’81 związek "Solidarność" prowadzi negocjacje z władzami. Zaopatrzenie nie może być większe, bo nie ma towaru. Jak to się dzieje, że miasteczkach tuż obok jest - tego nikt nie umie wytłumaczyć. 1 października działacze spotkali się z prezydentem miasta i przedstawicielami wydziału handlu. Do 11 października negocjacje nie drgnęły. Dzień później do Zakładów Tkanin Technicznych przyjeżdża delegacja rządowa z wicepremierem Stanisławem Machem.

Dochodzi do strasznych scen. - Ludzie pokazywali kartki, wykrzykiwali, że nie ma towaru. Wchodzili na salę i dyskutowali. Dużo emocji było - mówił "Gazecie Wyborczej" piętnaście lat temu Ryszard Chudzik, wówczas jeden z przywódców "Solidarności". - Próbowaliśmy nad tym zapanować, bo nas też to przerażało. My za bardzo do tego strajku nie dążyliśmy, bo wiedzieliśmy, jak wielkie wytwarza społeczne napięcie.

Rozmowy odbywały się w świetlicy, zakład pracował cały czas. Gdy o północy okazało się, że znów do żadnych konkluzji nie doszło, maszyny stanęły. "To my ich mamy gdzieś" - mieli krzyknąć najodważniejsi robotnicy. Mężczyźni.

Ale aż 11 postulatów z szesnastu sformowanych w następnych dniach strajku, dotyczyło żywności. Chodziło o możliwość zrealizowania kartek z ostatniego półrocza. Żądano też ukarania winnych za niedostatek i głód z ostatnich miesięcy, czyli "bałagan w handlu" oraz jego likwidację. Ale chodziło też o przywrócenie Żyrardowa do województwa stołecznego.

Od chwili zatrzymania maszyn po wizycie ostatniej delegacji rządowej 12 października, władze postanowiły ignorować przestój żyrardowski. Ministerstwo odpowiedzialne za przemysł włókienniczy przysłało teleks, w którym uznawało strajk za polityczny, "bo dotyczy polityki reglamentacji żywności".

Strajkujące tracą wiarę w sens swojego protestu. Komisja Zakładowa wysyła list do generała Jaruzelskiego i prymasa Glempa z prośbą o pomoc. Bezczelność władz przejawia się w pamiętnych słowach wicepremiera Rakowskiego po rozmowach z delegacją, która przyjeżdża błagać o reakcję stolicy. Rakowski żegna się z włókniarzami mówiąc "Krzyżyk na drogę".

27 października do Żyrardowa przyjeżdża Lech Wałęsa. Będzie wybawicielem. Mówi strajkującym, że są maratończykami, że będzie rozmawiał z rządem i bierze zakład pod opiekę.

To, że w archiwach SB zachował się zapis podsłuchanej rozmowy Wałęsy z Sewerynem Jaworskim, zbadała "Wyborcza". "Co zrobić z tymi kobietami?" - pytał bezradnie Wałęsa. Tymczasem, choć nikt pozornie nie może nic zrobić, w mieście dzieje się coś dziwnego: nagle można kupić to i owo w sklepie - a to rzucą śmietanę, a to mydło lub smalec w kostkach.

"Solidarność" zaczyna walczyć o nie o żywność, ale o spełnienie nowego postulatu - zapłaty za strajk pełnej pensji. Sytuacja zawisła na włosku. Żyrardów dla kraju staje się symbolem wykrwawiającej, ale przegranej walki. 4 listopada, po tym, jak po dramatycznych apelach i podróży włókniarek autobusem do Gdańska obiecano wypłacenie pieniędzy za strajk w dwóch transzach, protest został zakończony. To nie był sukces, tym bardziej że tę obiecaną drugą część zapłaty utopił ogłoszony niebawem stan wojenny. Problemy z zaopatrzeniem sklepów wcale nie zniknęły, ale ludzie spojrzeli w oczy innemu mrocznemu demonowi.

Żyrardowskie fabryki wykończyła transformacja. Po 1989 roku zaczęły umierać jedna po drugiej. Lata 90. To najgorszy czas dla mieszkańców miasta, którzy do pracy muszą jeździć do stolicy, a najlepszy dla złomiarzy, którzy eksplorują rozległe hale fabryczne, przez nikogo nie niepokojeni.

Dopiero w ostatnich latach zaczyna się tu dziać coś dobrego. To zaledwie 40 minut drogi od Warszawy, życie tańsze, a przerabiane na lofty stare fabryczne przestrzenie kuszą stylówką i niższą od warszawskiej ceną. Główny budynek fabryczny przekształcony został w galerię handlową, a liczne lokale gastronomiczne starają się utrwalić tę dawno zapomnianą włókienniczą przeszłość. W Szpularni lub Starej Pralni zjeść można porządnie, a o głodowym strajku poczytać na ścianach galerii.