Trzy światy w Mali - projekt polskich etnologów

Doświadczenie i materiały, zdobyte podczas warsztatów z udziałem dzieci z trzech afrykańskich wsi, posłużą do stworzenia pakietu edukacyjnego dla polskich szkół, jak również do promowania edukacji rozwojowej w polskim społeczeństwie. Projekt jest współfinansowany w ramach programu polskiej pomocy zagranicznej Ministerstwa Spraw Zagranicznych RP w 2008 roku.

Pracowaliśmy w trudnych, niekiedy w skrajnie trudnych warunkach - wyjaśnia prof. Vorbrich - ale spotkaliśmy się z otwartością i życzliwością. Projekt realizowano wśród ludności w trzech wsi z górzystej prowincji Bandiagara. Z lotniska w Bamako, dokąd przylecieli uczestnicy projektu, do miejsca docelowego było jeszcze ponad 700 km - trasę pokonano w trzy dni. Do żadnej ze wsi nie prowadzi droga asfaltowa. Można dostać się do nich samochodem terenowym. Jednak do najbardziej oddalonej wsi, z racji wezbrania rzek i przerwania brodów, samochód terenowy nie był w stanie dojechać, dlatego, aby przewieźć niezbędny sprzęt wykorzystano zwierzęta juczne i pomoc tragarzy.

Środkową części Mali zamieszkuje lud Dogonów, odkryty przez etnologów francuskich w latach 30. XX wieku. Dogoni znani są z bardzo złożonego systemu wierzeń i niezwykłej wiedzy dotyczącej aspektów astronomicznych. Ich tradycje zostały spisane w postaci malunków naskalnych. Słyną również na cały świat z misternie wykonanych, niezwykłej urody masek.

Wraz z rozwojem przemysłu turystycznego w ciągu ostatnich 15-20 lat pojawiły się zmiany w życiu lokalnych społeczności. Jednym z celów projektu były monitorowanie i ukazanie tego typu transformacji. Prof. Ryszard Vorbrich obcował z Dogonami już przeszło 30 lat temu, gdy w 1977 roku był organizatorem i uczestnikiem Studenckiej Ekspedycji Etnograficznej Afryka '76. Dla badacza jest to również cenne porównanie realiów tamtych czasów i dnia dzisiejszego, uchwycenie dynamiki zmian.

W ramach realizowanego projektu przeprowadzono warsztaty plastyczne z dziećmi z trzech wsi. Posługując się technikami plastycznymi maluchy opisywały swój świat, opowiadały o życiu, lokalnych zwyczajach i marzeniach. Realia tego życia okazały się zaś bardzo różne - poszczególne osady znajdują się bowiem na odmiennych etapach rozwoju społecznego i gospodarczego. Zdaniem ekspertów, są to swoiste mikroświaty, podobne pod pewnymi względami, pod innymi bardzo różne.

Najmniej dotknięta wpływem współczesnej cywilizacji technicznej i procesów globalizacji okazała się wieś Damassongo. Przemysł turystyczny na razie nie wpłynął znacząco na jej społeczność.

W Téréli, kolejnej wsi, dało już odczuć się wpływy z zewnątrz; wieś znajduje się na szlaku turystycznym - mówi prof. Vorbrich. Kadra tutejszej szkoły była już obeznana z projektami rozwojowymi i wykazywała dużo własnej inicjatywy podczas trwania warsztatów. Jest to szkoła obejmująca także poziom ponadpodstawowy. Może to w przyszłości ułatwić nawiązanie ściślejszych relacji ze szkołami w Polsce, bezpośrednich kontaktów pomiędzy polskimi i malijskimi dziećmi. Jednym z celów projektu jest bowiem stymulowanie tego typu kontaktów.

Jak dodaje naukowiec, główną barierą w realizacji tego projektu może okazać się język. W Polsce język francuski (język urzędowy i język edukacji w Mali) jest mało rozpowszechniony, a na poziomie szkół podstawowych nieobecny - tłumaczy. Wyjaśnia też, że ideą nawiązania bliższej współpracy i udzielenia pomocy rozwojowej, zainteresowany jest polski partner projektu - Zespół Szkół Ogólnoształcących nr 1 w Poznaniu (popularny Marcinek), który posiada klasy z francuskim językiem wykładowym. Być może szkoła ta będzie kontynuowała nasz projekt właśnie w Téréli - opowiada Vorbrich.

Ostatnią miejscowością, w której prowadzono warsztaty było Songho. Gospodarka osady opiera się w dużej mierze na etnoturystyce. Przez kilkadziesiąt ostatnich lat nastąpiła tutaj olbrzymia reorientacja. Bank Światowy sfinansował budowę hotelu i szkoły. Ruch turystyczny wzmaga się każdego roku. Lokalną atrakcją jest Święta Skała - miejsce gdzie ma miejsce tradycyjna inicjacja u chłopców dogońskich. Skala pokryta jest szeregiem malunków opowiadających mit kosmologiczny Dogonów.

Obok struktur plemiennych w Songho pojawiły się także organizacje pozarządowe, które stymulują rozwój i życie społeczne lokalnej społeczności, a także podejmują rolę pośredników w kontaktach ze światem zewnętrznym.

Najbardziej uniwersalną formą komunikacji, obowiązującą w tej osadzie, jest rysunek i wszelkiego rodzaju grafika. Dlatego naukowcy przywieźli z Polski przydatne materiały, m.in. kredki i flamastry. Wyposażone w nie dzieci zostały poproszone o wykonanie prac, mających na celu pokazania np.: jak wygląda moja szkoła, kim chciałbym być w przyszłości czy czym zajmują się moi rodzice. Poruszano również bardziej skomplikowane zagadnienia - jak powstał świat oraz jak wyglądają tutejsze obrzędy inicjacyjne. Po zakończonym rysowaniu dzieci przystępowały do kolejnej fazy warsztatów - sesji interpretacyjno-komentatorskiej.

Dzieci we wszystkich szkołach były bardzo nieśmiałe. Być może było to spowodowane obecnością kamery i aparatów fotograficznych. I oczywiście grupy obcych ludzi z daleka - mówi Prof. Vorbrich. Na szczęście zawsze znajdowały się dzieci bardziej elokwentne, które chętnie opowiadały o swoich dziełach.

Dzięki uczestnictwu w projekcie poznańscy studenci etnologii zyskali cenne doświadczenie w organizacji i prowadzeniu projektów pomocowych, a naukowcy pozyskali bezcenny materiał do dalszych analiz z dziedziny antropologii wizualnej - ok. 200 rysunków. Zgromadzona dokumentacja (prace plastyczne dzieci malijskich, nagrania audio i wideo) zostanie wykorzystana podczas przygotowywania (wraz z pedagogami z Zespołu Szkół Ogólnokształcących nr 1 w Poznaniu) pakietu edukacyjnego oraz szkoleń dla nauczycieli, które będą miały miejsce w listopadzie br. Zdobyte doświadczenie i dokumentacja posłużą również do stworzenia programu nowego rodzaju wykładów akademickich na Uniwersytecie im. A. Mickiewicza w Poznaniu.

Efekty malijskiego etapu projektu wykorzystane będą też w szeroko zakrojonych działaniach na rzecz promocji polskiej pomocy rozwojowej w Afryce, w tym przygotowywanej na przypadający w listopadzie (17-23 XI 2008) Tydzień Edukacji Globalnej. Wystawa będzie prezentowana w Muzeum Etnograficznym w Poznaniu.

Szymon Zdziebłowski