Obywatel Polski w Unii Europejskiej

Obywatelom polskim przysługują w szczególności prawa do swobodnego przemieszczania się w celu podejmowania pracy oraz zatrudniania się w innym państwie, swobodnego podejmowania działalności gospodarczej, swobodnego świadczenia usług oraz swobodnego eksportu towarów do innego państwa. Swobodne wykonywanie tych działalności oznacza korzystanie z tych samych praw, jakie przysługują obywatelom danego państwa (np. Francji czy Niemiec), którzy prowadzą taką samą działalność. Na polskiego obywatela czy przedsiębiorcę nie można nałożyć ostrzejszych wymagań niż wymagania dla obywateli danego kraju, tylko dlatego, że osoba ta pochodzi z Polski. Chodzi tu o zakaz dyskryminowania oraz zakaz nakładania ograniczeń w stosunku do obywateli innych państw.

Istotą przyznania tych praw jest stworzenie wspólnego rynku, czyli zniesienie ograniczeń hamujących wymianę gospodarczą między państwami członkowskimi. Funkcjonowanie rynku wewnętrznego wymaga zniesienia wszystkich barier w swobodnym przepływie osób, usług oraz kapitału. Wolność ta obejmuje zarówno swobodę przepływu pracowników jak również oraz prawo prowadzenia samodzielnej działalności. Z dniem przystąpienia Polski do Unii Europejskiej polski rynek oraz działający na nim przedsiębiorcy oraz osoby świadczące pracę stali się częścią tego wspólnego rynku. Polscy pracownicy oraz przedsiębiorcy mają prawo do podejmowania działalności w innych krajach na takich samych zasadach jak obywatele danego kraju.

Podstawowe znaczenie dla polskiego obywatela będącego przedsiębiorcą ma swoboda zakładania przedsiębiorstw (Art. 43 i nast. TWE) [freedom of establishment, Niederlassungsfreiheit], obowiązująca już nota bene od początku lat dziewięćdziesiątych na mocy Układu Europejskiego łączącego Polskę i Wspólnotę Europejską oraz jej Państwa Członkowskie.

Swoboda zakładania przedsiębiorstw jest elementem swobody przepływu osób, która stanowi jeden z fundamentów rynku wewnętrznego Wspólnoty. Celem swobody zakładania przedsiębiorstw jest umożliwienie osobom wykonującym działalność zarobkową na własny rachunek swobodnego podjęcia wyboru odnośnie miejsca prowadzenia działalności. Przedsiębiorca musi mieć możliwość prowadzenia działalności w takim kraju, w którym posiada najlepsze warunki gospodarcze i ekonomiczne.

Swoboda zakładania przedsiębiorstw przysługuje po pierwsze osobom fizycznym samodzielnie prowadzącym przedsiębiorstwo, po drugie przedsiębiorcom działającym w formie spółki (spółki akcyjnej, spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, a także nie mającej osobowości prawnej spółki jawnej, spółki komandytowej czy spółki cywilnej). Swoboda zakładania przedsiębiorstw obejmuje przede wszystkim prawo do podjęcia i wykonywania działalności zarobkowej na własny rachunek w innym państwie. Oznacza to prawo do zmiany przez dany podmiot gospodarczy miejsca wykonywania działalności, czyli przeniesienie siedziby przedsiębiorstwa do innego państwa. Następnie swoboda ta umożliwia podejmowanie działalności w innym kraju przez tworzenie tam oddziału, przedstawicielstwa albo zakładania spółki córki, przy czym przedsiębiorcy przysługuje wybór konkretnej formy prawnej. Chodzi tu o wszelkie niesamodzielne formy prawne umożliwiające prowadzenie działalności poza główną siedzibą przedsiębiorstwa.

Takie pojęcie swobody zakładania przedsiębiorstw daje obywatelom Państw Członkowskich możliwość udziału w życiu gospodarczym innego państwa w sposób trwały i stabilny oraz czerpania z tego tytułu korzyści ekonomicznych. Wymaga to prawnego i faktycznego włączenia się w gospodarkę innego państwa. Przedsiębiorca nie musi jednak wykonywać swojej działalności wyłącznie w jednym państwie. Może korzystać z tej swobody prowadząc przedsiębiorstwa jednocześnie w wielu państwach.

Warunkiem koniecznym skorzystania z praw do swobodnego wykonywania działalności w innym państwie jest gospodarczy i zarobkowy charakter tej działalności. Nie jest jednak konieczne, aby działalność ta faktycznie przynosiła zyski. Ważne jest jednak to, że ze swobody tej korzystać mogą również osoby wykonujące wolny zawód.

Istotne znaczenie ma również swoboda świadczenia usług, z której korzystać mogą polscy obywatele od 1 maja 2004 roku. Swobodny przepływ usług daje prawo do świadczenia usług w innym Państwie Członkowskim bez konieczności osiedlania się w tym państwie na trwałe. Chodzi zatem tylko o przejściową działalność gospodarczą w innym państwie. Usługami w rozumieniu prawa wspólnotowego jest w szczególności działalność gospodarcza, handlowa, rzemieślnicza oraz wykonywanie wolnych zawodów. Warunkiem jest jednak, aby usługa była wykonywana odpłatnie.

Podstawowe znaczenie ma ujęcie usługi jako pewnej działalności. Odgranicza to swobodę świadczenia usług od swobody przepływu towarów, która obejmuje przemieszczanie się przedmiotów materialnych między państwami. Dla rozróżnienia tych dwóch swobód ważne jest zatem określenie istoty danej czynności – czy jest to dostarczenie przedmiotu materialnego, czy przekazanie świadczenia. Możliwe jest jednak pokrywanie się tych czynności – jeśli przez granicę przewozi się przedmioty materialne, które pozostają w nierozerwalnym związku ze świadczeniem usługi, np. przewożenie broszur reklamowych w związku ze świadczeniem reklamy w innym państwie. W takiej sytuacji mamy do czynienia ze swobodą świadczenia usług, ponieważ pierwszorzędne znaczenie ma działalność reklamowa w innym państwie, a nie jedynie dostarczenie broszur.

Pojęciem usługi objęte są przykładowo usługi maklerskie, lecznicze, prowadzenie wycieczek, udzielanie zakwaterowania, transmisje radiowe i telewizyjne, usługi ubezpieczeniowe, świadczenia inżynieryjne oraz budowlane. Jako usługi traktuje się również takie działalności jak transakcje dotyczące nieruchomości oraz transakcje giełdowe oraz usługi telekomunikacyjne i internetowe.

Natomiast dla sektorów transportu i przewozu nie stosuje się regulacji dotyczących swobodnego świadczenia usług, ponieważ podlegają one specjalnym przepisom traktatowym o polityce transportu. Ze swobodnego świadczenia usług – na takich samych warunkach jak usługodawcy krajowi – korzysta przede wszystkim przedsiębiorca wykonujący zlecenie w innym państwie członkowskim. Z praw tych korzystać może poza tym sam usługobiorca, który przyjeżdża do Polski z innego kraju, dla którego polski przedsiębiorca wykonuje na miejscu zlecenie. Poza tym usługi mogą być świadczone w innym państwie w ten sposób, że obie strony umowy pozostają w swoich państwach a granicę przekracza sama usługa, np. program komputerowy przesyłany przez Internet.

Wspólny rynek gwarantuje nie tylko swobodę prowadzenia samodzielnej działalności, ale również swobodne wykonywanie pracy najemnej w innym państwie. Funkcjonowanie rynku wewnętrznego wymaga bowiem zniesienia wszystkich barier w swobodnym przepływie osób. Gwarantuje to swoboda przemieszczania się pracowników. Polscy pracownicy mogą zasadniczo podejmować pracę w innych państwach na takich samych warunkach, co obywatele danego kraju, bez potrzeby uzyskiwania zezwoleń na pobyt czy pracę. Z punku widzenia przedsiębiorcy istotne jest natomiast to, że prowadząc działalność w innym państwie może on swobodnie zatrudniać swoich własnych pracowników.

Swoboda przemieszcza się pracowników wewnątrz Wspólnoty zapewnia mobilność siły roboczej oraz swobodnego przepływu faktora ekonomicznego jakim jest praca. Ma ona charakter zbliżony do praw i wolności konstytucyjnych oraz gwarantuje jednostce swobodę zapewnienia sobie własnej podstawy egzystencji tam, gdzie osoba ta posiada najlepsze warunki życiowe i ekonomiczne.

W pierwszej kolejności swoboda przepływu pracowników zapewnia pracownikom z państw członkowskich prawo wjazdu i pobytu w innym państwie w celu poszukiwania oraz wykonywania tam pracy. Polski pracownik nie potrzebuje zatem zezwolenia na pobyt oraz pracę, aby móc wykonywać pracę w innym państwie. Ważne jest to, że uprawnienia wjazdu i pobytu przysługują również rodzinie pracownika, który chce zamieszkać w innym państwie na stałe. Pracownik ma następnie prawo do wykonywania pracy w innym państwie na takich samych zasadach i warunkach, jakie przysługują pracownikom tego państwa. Korzysta on zatem z ochrony pracy, przepisów gwarantujących minimalne wynagrodzenie czy urlop oraz wszystkich przywilejów socjalnych oraz podatkowych tego państwa.

Swoboda przepływu pracowników obejmuje następnie skierowany do państw zakaz stosowania regulacji, które w jakikolwiek sposób mogą ograniczyć albo utrudnić wykonywanie pracy przez osoby pochodzące z innych państw (zakaz dyskryminacji ze względu na obywatelstwo oraz zakaz ograniczeń). Dotyczy to przede wszystkim przepisów, które odnoszą się bezpośrednio do obywateli innych państw – np. zakazują zatrudnienia obcokrajowców w jakimś sektorze gospodarki, albo wymagają od obcokrajowców uzyskania specjalnych zezwoleń lub spełnienia dodatkowych wymogów, których nie muszą spełniać obywatele tego kraju.

Zakazane są również takie regulacje, które obowiązują jednakowo wszystkich pracowników w danym kraju – krajowych jak i zagranicznych – ale ze względu na pewne wymogi są szczególnie trudne dla spełnienia przez obywateli innych państw i w ten sposób uniemożliwiają im podjęcie pracy w danym państwie (np. wymóg posiadania stałego miejsca zamieszkania w celu podjęcia pracy). Prawo wspólnotowe zabrania stosowania tego typu przepisów do pracowników z innych państw. Ciekawe jest również to, że zakazom tym podlegają także indywidualne umowy o pracę – nie mogą one zawierać klauzul, które dyskryminują obcokrajowców lub ograniczają wykonywanie przez nich pracy.

Wspólny rynek europejski gwarantuje nie tylko prawa do prowadzenia swobodnej działalności gospodarczej lub wykonywania pracy w innym państwie, ale umożliwia, a także wymaga swobodnego przepływu towarów między państwami członkowskimi. Gwarantuje to przede wszystkim Unia Celna, która znosi cła oraz opłaty cele między państwami członkowskimi UE. Obecnie wewnątrz Unii Europejskiej nie obowiązują już żadne cła, natomiast ustanowiona jest jednolita taryfa celna wobec państw spoza Wspólnoty.

Wymiana gospodarcza oraz handlowa wymaga jednak, aby zniesione były również wszelkie inne ograniczenia dotyczące importu oraz eksportu towarów, a także wszelkie regulacje ograniczające obrót handlowy między państwami UE. Dodatkowo, po wejściu Polski do Unii Europejskiej muszą być zniesione państwowe monopole handlowe, które stanowią szczególny rodzaj dyskryminacji przedsiębiorstw pochodzących z innych państw.

Swobodny przepływ towarów gwarantuje przedsiębiorcom prawo do swobodnego eksportu towarów. Istotą tego prawa jest zniesienie wszelkich barier handlowych dla towarów pochodzących z innych państw. Ponieważ cła zostały już w UE zniesione, prawo to obejmuje obecnie po pierwsze zakaz stosowania przez państwo ograniczeń w imporcie oraz eksporcie. Do takich ograniczeń należą zakazy importu oraz eksportu towarów a także kontyngenty, które ograniczają import oraz eksport towarów ze względu na ich ilość albo wartość. Obecnie ograniczenia takie zostały już prawie całkowicie zniesione.

Z tego względu punkt ciężkości swobodnego przepływu towarów w ramach Unii Europejskiej stanowi zakaz środków o takim samym skutku jak ograniczenia importu albo eksportu. Środkami o takim samym działaniu są takie regulacje Państwa Członkowskiego, które uniemożliwiają albo utrudniają import lub eksport towarów, bez wprowadzania wyraźnego zakazu. Są to zatem regulacje, które ograniczają dostawę towarów do innych Państw Członkowskich i w ten sposób tworzą różne warunki handlu wewnątrz Unii Europejskiej. Swoboda przepływu towarów stanowi szczególne „prawo dostępu do rynku” zagranicznych towarów. Celem tej swobody jest zapewnienie wolnego od barier dostępu zagranicznych towarów do rynku innego państwa. Natomiast prawo to nie gwarantuje zagranicznym produktom szczególnych przywilejów, od momentu, kiedy wejdą już one na rynek danego państwa.

Na zakonczenie należy dodać, że obywatel polski może powołać się na przysługujące mu prawa nie tylko przed sądem innego państwa, jeżeli dozna tam niedowzowolych ograniczeń dla swojej działalności. Może on również dochodzić swoich praw do swobodnego prowadzenia działalności czy wykonywania pracy w Unii Europejskiej w polskim sądzie kwestionując krajowe regulacje. Polskie przepisy prawne nie mogą krajowemu przedsiębiorcy czy pracownikowi utrudniać wykonywania działalności, eksportu towarów, czy świadczenia usług w innym państwie. W takim przypadku dana osoba może domagać się zniesienia tego typu krajowych przepisów oraz umożliwienia jej swobodnego udziału w obrocie handlowym i gospoadarczym innych Państw Członkowskich Unii Europejskliej. Jest to tzw. zakaz stosowania ograniczeń krajowych, które utrudniają działalność w innym karaju.

Olga Łyjak