Na berlińskich cmentarzach nadal widać ślady podziału miasta

Mur podzielił na prawie trzydzieści lat dawną stolicę Niemiec na dwie odizolowane od siebie i pilnie strzeżone części - Berlin Wschodni i Zachodni. Na terenie "pasa śmierci", zaminowanego i kontrolowanego przez uzbrojoną straż graniczną obszaru pomiędzy graniczącym z Berlinem Zachodnim murem a wewnętrzną linią zasieków, znalazły się nie tylko berlińskie ulice i domy, ale także kilka cmentarzy, szczególnie w północnej części Berlina.

Budując graniczne umocnienia, których celem było uniemożliwienie obywatelom NRD ucieczki z własnego kraju, komunistyczne władze nie oszczędzały historycznych nekropolii. Dopiero po upadku reżimu Ericha Honeckera na jesieni 1989 roku i zjednoczeniu Niemiec rozpoczęto prace, których celem jest przywrócenie zniszczonym cmentarzom pierwotnego wyglądu. Ratowanie zabytkowych grobów jest jednak zadaniem żmudnym i kosztownym. W wielu wypadkach na ratunek jest już za późno.

Na cmentarzu św. Jadwigi w dzielnicy Wedding na północy miasta odsłonięto w sierpniu tablicę pamiątkową w miejscu, gdzie do 1968 roku znajdował się grobowiec Atanazego hrabiego Raczyńskiego. Polski dyplomata w służbie pruskiej i kolekcjoner sztuki, założyciel Galerii Raczyńskich, zmarł w 1874 roku w Berlinie.

Gdy NRD-owscy żołnierze rozpoczęli 13 sierpnia 1961 roku wznoszenie muru, grobowiec arystokraty znalazł się w bezpośrednim sąsiedztwie umocnień. Początkowo wykorzystano budowlę jako element linii granicznej, a po siedmiu latach - w ramach rozbudowy muru - grobowiec rozebrano.

Stoimy w miejscu, w którym zabliźnia się jedna z najboleśniejszych ran tamtego czasu, straszliwego doświadczenia dokonanego z dnia na dzień podziału, za którego pokonanie, za próbę połączenia się z bliskimi, wyrwania się ku wolności, która była tuż za murem, wielu zapłaciło cenę najwyższą. Barbarzyństwo dotknęło też szczątków Atanazego - powiedział dyrektor muzeum narodowego w Poznaniu Wojciech Suchocki podczas uroczystości odsłonięcia płyty.

Podobny los stał się udziałem setek innych grobów, utrudniających NRD-owskim pogranicznikom kontrolę "pasa śmierci". Zrównane z ziemią grobowce uległy zagładzie.

Jeszcze większe straty poniósł założony przez Fryderyka Wielkiego w 1748 roku cmentarz wojskowy Invalidenfriedhof. Z 6 tysięcy grobowców ocalało niewiele ponad 200. Żołnierze ochrony pogranicza budowali z cmentarnych płyt wiaty chroniące ich przed deszczem i śniegiem - opowiada przewodnik Peter Eichhorn. Przez środek nekropoli przeprowadzono betonową drogę dla patroli samochodowych.

Wizyta na cmentarzu możliwa była raz w miesiącu, po złożeniu - z kilkutygodniowym wyprzedzeniem - podania. Władze NRD planowały całkowitą likwidację cmentarza, jednak ostatecznie nie doszło do realizacji tego planu.

Wschodnioniemieccy komuniści uznali pruskich generałów z przełomu XVII i XIX wieku, a szczególnie Gerharda von Scharnhorsta, za "postępowych", co zdecydowało o zachowaniu ich grobowców. Pruski generał był autorem wprowadzanej od 1807 roku radykalnej reformy pruskiej armii, polegającej m.in. na zniesieniu kar cielesnych i umożliwieniu mieszczaństwu karier wojskowych. Imponujący grobowiec Scharnhorsta dłuta Christiana Daniela Raucha stanowi obecnie centralny punkt nekropolii.

Ze względu na skomplikowaną przeszłość rekonstrukcja cmentarza nie przebiega bezproblemowo. W czasie II wojny światowej na Invalidenfriedhof pochowano kilku zbrodniarzy hitlerowskich. Był wśród nich zmarły w 1942 roku w wyniku zamachu w Pradze Reinhard Heydrich. Na rozkaz aliantów wszystkie nazistowskie groby zlikwidowano w drugiej połowie lat 40. Jednak obecnie podejmuje się próby odbudowy niektórych kontrowersyjnych grobów. O prawo do tablicy pamiątkowej dla swego ojca ubiega się córka Fritza Todta, hitlerowskiego ministra do spraw uzbrojenia i amunicji.

Mieszkańcy okolicznych domów odzwyczaili się od traktowania tego terenu jako nekropolii. Trawnik, gdzie do czasu budowy muru znajdowały się groby, wykorzystuje się jako teren do spacerów z psem lub jazdy na rowerze. Położona nad kanałem łąka staje się w lecie miejscem pikników.

Stale ulepszając graniczne umocnienia, władze NRD nie cofały się nawet przed niszczeniem kościołów, przeszkadzających w realizacji planów całkowitego odizolowania Berlina Wschodniego od Zachodu. W 1985 roku saperzy wysadzili w powietrze ewangelicki Kościół Pojednania przy Bernauerstrasse. Na pobliskich cmentarzach św. Zofii i św. Elżbiety dewastacji uległo wiele zabytkowych grobów. Zbudowana po zjednoczeniu Niemiec symboliczna kaplica przypomina dziś o tych wydarzeniach.

Jacek Lepiarz