Czy te oczy mogą kłamać?
Zdarza się, że już po pierwszym spotkaniu z nowo poznanym człowiekiem zaczynamy go nie lubić, choć starał się być miły i sympatyczny. Podświadomie odczytujemy sygnały, które zdradzają jego prawdziwe intencje.
Nie zdajemy sobie sprawy, jak wiele sygnałów mimicznych wysyłamy i odbieramy każdego dnia rozmawiając, słuchając czy obserwując innych. Niewielka część tych komunikatów jest zaplanowana, pozostałe są bezwiedne. Chociażby te, które wolelibyśmy ukryć, bo tak nakazują społeczne normy oraz dobre wychowanie. Albo dlatego, że ujawnienie prawdziwych intencji popsułoby nam szyki lub sprowadziło na głowę niemałe kłopoty.
Całkowite ukrycie przeżywanych emocji jest w praktyce niemożliwe. Gdy chcemy np. zrobić dobrą minę do złej gry, może powstać „szczelina”, przez którą przedostają się, bez naszej woli i świadomości, krótkotrwałe sygnały – tzw. mikroekspresje. Ich pojawienie jest szczególnie prawdopodobne wtedy, gdy usiłujemy stłumić negatywne emocje. Zna to uczucie każdy pokerzysta i osoby przesłuchiwane przez sejmowe komisje śledcze. Tak się dzieje, gdy przełożony zmusza nas do słuchania jego „mądrego wywodu” albo gdy powstrzymujemy złość w rozmowie z bliskimi. Mikroekspresje zdradzają pełny i prawdziwy obraz emocjonalnego nastawienia. Jak widać, w pewnych sytuacjach emocjonalnych nasza twarz wysyła jednocześnie dwa rodzaje komunikatów – te oficjalne i te prawdziwe.
Odkrycie zjawiska mikroekspresji przypisuje się wybitnemu psychologowi amerykańskiemu Paulowi Ekmanowi, który poddał analizie zarejestrowaną na taśmie filmowej rozmowę lekarza z pacjentką ukrywającą zamiar popełnienia samobójstwa. Wielokrotne obejrzenie filmu w zwolnionym tempie pozwoliło dostrzec na jej twarzy pełną ekspresję smutku, natychmiast maskowaną uśmiechem. Uśmiech nie był jednak w stanie stłumić zmian na czole i górnych powiekach pacjentki. Gdyby w porę zwrócono na to uwagę, pewnie udałoby się zapobiec nieszczęściu. Według Ekmana dokładna obserwacja szczególnie dwóch mięśni – marszczącego brwi oraz okrężnego oka – dostarcza informacji o doznawanych emocjach nawet wtedy, gdy nadawca tego nie chce i stara się nad swoją mimiką panować.
Badania neuropsychologiczne i kliniczne pokazują, że za ekspresje intencjonalne i nieintencjonalne odpowiadają odmienne systemy nerwowe. Pierwszy to szlak piramidowy – ma swój początek w korze ruchowej i zarządza ekspresjami intencjonalnymi (świadomymi). Drugi szlak – pozapiramidowy – ma swój początek w pniu mózgu i zarządza ekspresjami spontanicznymi (podświadomymi). Mikroekspresje są produktem aktywności pozapiramidowych i dlatego nie ma możliwości, by je powstrzymać. Ukryty kod
Dobrym przykładem ilustrującym wystąpienie mikroekspresji może być sytuacja, jakiej wielu z nas miało okazję doświadczyć. Poznaliśmy nową osobę, w trakcie rozmowy była miła, uśmiechała się, prawiła nam komplementy. Mimo to czuliśmy, że coś tu nie gra. Przepełniało nas dziwne poczucie nieufności, dystansu, podejrzenia. Nastąpił proces samoczynnej, podświadomej wymiany mimicznych komunikatów. Rozmówca starał się coś ukryć (np. że w rzeczywistości nie darzy nas sympatią, chce nas wykorzystać lub czegoś się obawia), jednak nie miał całkowitej kontroli nad swą ekspresją i mimowolnie wysyłał negatywny sygnał. Jako odbiorca odczytaliśmy – również bezwiednie – informację o jego prawdziwym nastawieniu do nas bądź do tego, co nam opowiadał.
Owo dziwne uczucie podejrzliwości, którego doświadczyliśmy, tłumaczymy sobie najpewniej tak: nie ufam mu, bo tak podpowiada mi moja intuicja. Z naukowego punktu widzenia owa intuicja to wnioskowanie na podstawie napływających w toku rozmowy nieuświadomionych informacji mimicznych. Mikroekspresje mogą być także pozytywne: mimo pozornej oficjalności lub powściągliwości w trakcie rozmowy odczuwamy, że nasz partner dobrze nam życzy, sprzyja nam, chce się zaprzyjaźnić. Najprawdopodobniej tak rzeczywiście było, a on sam bezwiednie wysyłał podprogowe sygnały przychylności.
Kto wróg, kto swój
Jakie są konsekwencje takiej podświadomej komunikacji? Po pierwsze i najważniejsze, mikroekspresje dostarczają nam na poziomie podświadomym informacji o tym, kto jest do nas pozytywnie nastawiony, a kto nie. Intuicja emocjonalna rzadko się myli – w przeciwieństwie do intuicji związanej np. z obstawianiem numerów totolotka. Intuicja emocjonalna pełni funkcję osobistego anioła stróża. Należy przy tym pamiętać, że pojawiające się negatywne przeczucia nie powinny automatycznie kogoś przekreślać. Ich zadaniem jest jedynie uczulić nas i zdopingować do dokładniejszego zbadania okoliczności. Mikroekspresje są zatem naturalnym zabezpieczeniem, aby nie wyrządzono nam przypadkiem krzywdy.
Pomagają także w negocjacjach. Na przykład kiedy zwracamy się z prośbą o podwyżkę i nieśmiało proponujemy szefowi określoną sumę, baczne obserwowanie jego mięśnia marszczącego brwi będzie bezcenną wskazówką. Jeśli mięsień zadrga, jest źle. Jeśli pozostanie nieruchomy – pójdźmy za ciosem podkreślając, że chodziło nam o kwotę netto, na rękę. Oczywiście, nie jest to takie proste, ale warto spróbować.
Mikroekspresje są błogosławieństwem dla dobrych, a przekleństwem dla złych aktorów. Bo to one uwiarygodniają ich grę. Siedząc w teatrze albo przed telewizorem potrafimy bezbłędnie wychwycić, czy aktor jest przekonujący, czy też zachowuje się sztucznie.
Wreszcie, mikroekspresje zdradzają kłamstwo. Mówiąc możemy kłamać. W komunikacji niewerbalnej, a do niej zalicza się mikroekspresje, takie nadużycia są znacznie mniej prawdopodobne. I dzięki temu nieprzerwanie, od setek tysięcy lat, właśnie ów kod wciąż pozostaje w cenie.
Rafał Krzysztof Ohme
Autor jest profesorem w Szkole Wyższej Psychologii Społecznej w Warszawie oraz w Instytucie Psychologii PAN, autorem książki „Podprogowe informacje mimiczne”, wydanej w 2003 r. nakładem Wydawnictwa IP PAN oraz SWPS. O odczytywaniu emocji wypisanych na twarzy innego człowieka pisał także w artykule „Skąd ja Pana znam?” (POLITYKA 3/04).