Czworo Polaków w historii literackiego Nobla

Wśród laureatów literackiego Nobla najwięcej jest pisarzy i poetów z obszaru języka angielskiego - ponad 20. Wśród noblistów ustępują im liczebnością Skandynawowie - 14 oraz twórcy francuskojęzyczni - 12.

Kolejna grupa laureatów nagrody Nobla to Słowianie (11), w tym czwórka Polaków (Henryk Sienkiewicz - 1905 r., Władysław Reymont - 1924 r., Czesław Miłosz - 1980 r. i Wisława Szymborska - 1997 r.) oraz czwórka Rosjan, a także Josif Brodski, piszący zarówno po rosyjsku, jak i angielsku, który nagrodę otrzymał jako obywatel USA, a także Jugosłowianin (serbski pisarz Ivo Andrić) i Czech.

Dalej plasują się pisarze niemieckojęzyczni - Niemcy i dwóch obywateli Szwajcarii oraz zaliczany do literatury austriackiej Elias Canetti (razem 10). Tyle samo jest noblistów włoskich co hiszpańskich - po pięciu. Jeśli jednak doliczyć do tych ostatnich pięciu laureatów z Ameryki Łacińskiej, to hiszpańskojęzycznych noblistów będzie 10. Zeszłoroczny noblista Gao Xsingjian to jedyny Chińczyk w tym gronie.

Precyzyjne określanie liczby noblistów według obywatelstwa, narodowości i obszaru językowego jest nieco zwodnicze. Isaac Bashevis Singer to Żyd z Polski, piszący w USA w języku jidisz, znany na świecie w angielskich tłumaczeniach, a Elias Canetti to pisarz zaliczany do literatury austriackiej, z pochodzenia Żyd rumuński, obywatel brytyjski. Amerykanie zaliczają do "swoich" noblistów Brodskiego i Miłosza.

Niejako osobną kategorię stanowią pisarze tworzący na emigracji, są wśród nich i emigranci z własnej woli, i twórcy wydaleni z rodzinnego kraju, np. emigrantka z RPA Nadine Gordimer. Nagrodzony Noblem w 1969 r. Samuel Beckett, urodzony w Irlandii dramatopisarz i powieściopisarz, większość życia spędził w Paryżu, pisząc zazwyczaj po francusku i tłumacząc swoje własne dzieła na angielski.

Akademię Szwedzką, na wzór Akademii Francuskiej, założył król Gustaw III w 1786 roku. Liczy ona 18 członków. W skład Akademii wchodzą pisarze, poeci, filolodzy i językoznawcy. Jej statutowym zadaniem jest opracowywanie wielkiego słownika języka szwedzkiego, którego ukończenie planuje się dopiero na okolice 2020 roku. Akademicy organizują też konferencje, przyznają nagrody i stypendia, wydają monografie szwedzkich pisarzy.

W 1897 roku członkowie Akademii Szwedzkiej dowiedzieli się z testamentu Alfreda Nobla - zamożnego wynalazcy dynamitu - że mają stanowić jury międzynarodowej nagrody, przyznawanej co roku jakiemuś pisarzowi za "najwybitniejsze dzieło o tendencjach idealistycznych". Członkowie Akademii, której zadaniem była troska o czystość języka szwedzkiego i popularyzowanie szwedzkiej literatury, nie czuli się powołani do oceniania literatury światowej. Pięć lat później - w 1901 roku - uznali jednak, że francuski poeta Rene Sully Proudhomme spełnia podane w testamencie Nobla kryteria i przyznali mu nagrodę.

Kandydatów do literackiego Nobla zgłaszają poprzedni laureaci, członkowie podobnych akademii w innych państwach, profesorowie literatury i historii literatury z uczelni akademickich, przewodniczący związków pisarzy, PEN-klubów z całego świata oraz sami członkowie Szwedzkiej Akademii.

Kandydatury można zgłaszać do końca stycznia. Jest ich zazwyczaj ok. 500, a po pierwszej selekcji zostaje 150-200 nazwisk. W marcu lista zawęża się do 10-20 nazwisk, aby przed wakacjami obejmować ich maksymalnie 5-8. We wrześniu dyskutuje się przeważnie już tylko nad dwiema kandydaturami. Głosowanie odbywa się następująco: sekretarz Akademii obchodzi stół ze srebrna tacą, a akademicy składają na niej karteczki z wybranym nazwiskiem. Obowiązuje absolutna większość głosów - jeżeli nie uda się za pierwszym razem, głosowanie odbywa się ponownie.

W historii nagrody tylko raz przyznano ją pośmiertnie - w 1931 r. uhonorowano nią Erika Axela Karfeldta, wybitnego poetę i członka Szwedzkiej Akademii, który przez 20 lat pełnił funkcję jej sekretarza. Choć dwukrotnie w ciągu jego życia akademicy głosowali na niego za każdym razem oponował, tłumacząc, że nie powinno się nagradzać samego siebie. W latach: 1914, 1918, 1935 i 1940-43 nagrody nie przyznawano.

Czterokrotnie literacką Nagrodę Nobla przyznano podwójnie. Otrzymali ją wspólnie w 1904 r. hiszpański dramatopisarz Jose Echegaray i francuski poeta Frederic Mistral, autor słownika współczesnego języka prowansalskiego. W 1917 r. dwoma noblistami zostali Duńczycy: Erik Pontoppidan i Karl Gjellerup. Kolejny raz dwoma laureatami byli w 1966 r. szwedzka poetka Nelly Sachs i prozaik z Izraela, tworzący w języku hebrajskim Joseph Samuel Agnon, który m.in. pisał powieści o polskich Żydach. Po raz czwarty podwójny Nobel został przyznany w 1974 r. Szwedom: pisarzowi Eyvindowi Johnsonowi i poecie Harry'emu Martinsonowi.

Tylko dwu pisarzy odmówiło przyjęcia nagrody - Jean Paul Sartre i Borys Pasternak.