Ambasador USA: mądrość opozycji i rządu źródłem sukcesu w 1989 r.

Ambasador Mull, który w latach 80. był dyplomatą w Polsce przywołuje swoje wspomnienia z czasów komunizmu oraz opowiada o spotkaniach z Lechem Wałęsą, a także o negocjacjach z opozycją solidarnościową i ówczesnym rządem.

W jego ocenie, polskie doświadczenie walki o demokrację może być obecnie źródłem inspiracji dla Ukrainy oraz innych państw i narodów walczących o wolność.

Stephen Mull: - Fakt, że Solidarność wygrała, że prawie każde krzesło w senacie było wygrane, powitaliśmy z wielką radością. To był znak, że to koniec komunizmu, i bardzo znaczący krok do demokratyzacji w Polsce.

- Z dzisiejszej perspektywy wszystko wydaje się oczywiste. Jednak wówczas panował bardzo duży lęk o to, co się wydarzy i jaka będzie przede wszystkim reakcja Związku Radzieckiego. Oczywiście kilka lat później w Związku Radzieckim miał miejsce zamach stanu, ale przez cały proces transformacji były realne obawy o to, że dojdzie do kolejnej inwazji na Polskę czy inne kraje.

Prezydent George Bush był wówczas bardzo ostrożny w swoich reakcjach, gdyż nie chciał budować wokół wyborów w Polsce atmosfery zwycięstwa, czy końca walki z komunizmem, by w ten sposób nie sprowokować ostrej reakcji ze strony Związku Radzieckiego.

- Nasze agencje wywiadowcze odnotowywały wtedy coraz bardziej widoczne oznaki słabości gospodarczej, politycznej i wojskowej Związku Radzieckiego, więc obawy o interwencję wojskową ze strony ZSRR nie były zbyt duże. Ale nikt nie wiedział, co dokładnie się wydarzy, jaka będzie reakcja Związku Radzieckiego na wynik wyborów w Polsce. Stąd nasze podejście było raczej konserwatywne i ostrożne.

- Byłem w Polsce w latach 1984-1986. Wówczas był widoczny i bardzo uzasadniony brak zaufania do władzy komunistycznej, bo jeszcze wielu ludzi siedziało w więzieniach, a ci, którzy nie byli w więzieniu, zastanawiali się, jak bardzo pogorszy się sytuacja gospodarcza. Było wówczas zauważalne także oczekiwanie, że sytuacja gospodarcza w Polsce, ale i w ZSRR będzie coraz gorsza, a to oznaczało zbliżający się koniec Związku Radzieckiego, ale też większy nacisk na władze komunistyczne w Polsce, aby wejść w jakiś układ z opozycją.

- Najbardziej lubiłem w kontaktach z opozycjonistami to, że nigdy nie stracili oni poczucia humoru, optymizmu i nadziei. To, co stało się z powodu Solidarności, to była dobra zapowiedź tego, co może wydarzyć się w Polsce po kilku latach.

Pamiętam, że warunki były wówczas straszne. Bardzo trudno było kupić rzeczy w sklepach; ja jako dyplomata zachodni zawsze miałem esbeków za sobą. I mimo tego wszystkiego była ta nadzieja.

- Do końca życia zapamiętam moje spotkanie z panem Lechem Wałęsą, kiedy dostałem od pana Wałęsy list skierowany do prezydenta Reagana. W tym liście podziękował on za wsparcie moralne i napisał: na pewno kiedyś zwyciężymy. W liście poprosił także o kontynuację tego wsparcia moralnego ze strony Stanów Zjednoczonych.

Przesłałem list do Waszyngtonu. Mniej więcej miesiąc później dostaliśmy odpowiedź od prezydenta Reagana. Miałem wielki zaszczyt wrócić do Gdańska i osobiście wręczyć ten list. Pan Wałęsa powiedział wtedy: a gdzie jest podpis? To jest tylko telegram, mi to nie wystarczy, bardzo zależy mi na tym, aby mieć prawdziwy podpis prezydenta Reagana. Więc poprosiłem Waszyngton o list raz jeszcze. Dostałem go miesiąc później, już z podpisem prezydenta Regana. Wtedy pan Wałęsa powiedział: ale ja nie mówię po angielsku, co to znaczy po polsku? Więc miałem załatwić przetłumaczenie tego listu. Zawsze to było jednak w duchu bardzo radosnym, a pan Wałęsa był bardzo zadowolony.

- Gdy zmiany w Polsce po Okrągłym Stole w 1988 roku i na początku 1989 roku zaczęły być widoczne, bardzo często spotykaliśmy się w ambasadzie z przedstawicielami rządu i opozycji. Zwykle były to spotkania niepubliczne - nie chcieliśmy tego nagłaśniać, gdyż to była sprawa wewnętrzna Polski.

Zachęcaliśmy wówczas obie strony, aby wynegocjowały wynik, który byłby korzystny przede wszystkim dla Polski, dla polskiej gospodarki i polskiej wolności. Byliśmy jednak z boku. Zwycięstwo, które symbolizują wybory 4 czerwca, to jest osiągnięcie Polaków. Mądrość Polaków i tych ze strony opozycji, i ze strony rządu były głównymi czynnikami tego sukcesu.

- Okrągły Stół stworzył możliwość wolnych wyborów w Polsce. Pierwsze wybory, których rocznicę obchodzimy 4 czerwca nie były zupełnie demokratyczne, ale stworzyły podstawę do późniejszych, już zupełnie wolnych.

Jeśli pan pyta o ocenę Okrągłego Stołu, historii Polski i całej transformacji, to jest to przede wszystkim sprawa Polaków, nie nas, Amerykanów. Jeżeli któryś rząd prowadzi jakąś politykę, która zdradziła wartości Solidarności, czy demokracji, to tylko Polacy mogą go zmieniać.

- Oczywiście każde tego typu porozumienie może być lepsze, ale trzeba mieć na uwadze panujące ówcześnie warunki i realia. Nie ma umowy, która jest perfekcyjna, zawsze muszą być kompromisy.

Wiem, że wśród moich przyjaciół, którzy byli działaczami w ruchu Solidarności wielkim rozczarowaniem było to, że na przykład polityka bezpieczeństwa wewnętrznego pozostała w rękach komunistów. Według ich oceny, to tworzyło możliwość zniszczenia tajnych informacji. Może to prawda, tego nie wiem, ale myślę, że jest bardzo ważne zobaczyć, jaki jest ostateczny wynik przemian - wydaje mi się, że Polacy powinni być bardzo z tego wyniku zadowoleni.

- Polska jest bardzo dobrym przykładem dla Ukrainy i Białorusi. Jednak warunki są znacznie inne w tamtych krajach niż były wtedy w Polsce. Nie ma tam tak silnego poczucia tożsamości narodowej, jaka przez wieki istniała tutaj w Polsce, nie ma tam instytucji niezależnych, jakie istniały w Polsce. Nawet w czasie komunizmu był Kościół, majątek prywatny i inne instytucje, które przeżyły czasy komunistyczne. W porównaniu do tych realiów, jakie były w Polsce, to na Ukrainie, Białorusi i w innych krajach, które były republikami ZSRR w ogóle nie ma takich tradycji.

Kluczem do rozstrzygnięcia problemów na Ukrainie jest reforma polityczna. Kijów skupia zbyt dużo władzy, z tego punktu widzenia polska reforma samorządowa jest bardzo dobrym przykładem dla Ukrainy.