65. rocznica wysiedleń Polaków z Zamojszczyzny

Akcja została przeprowadzona w ramach Generalnego Planu Wschodniego. W miejsce wysiedlonych władze III Rzeszy zamierzały osiedlić 60 tys. kolonistów niemieckich z Besarabii, Ukrainy, Bośni, Serbii, Słowenii, ZSRR oraz terytorium okupowanej Polski. Łącznie na terenie Zamojszczyzny zdołano osiedlić ok. 12 tys. kolonistów niemieckich. Na tereny te sprowadzano również ludność ukraińską.

Istniało kilka koncepcji osiedleńczych. Rozważano plany Hansa Franka, który proponował wysiedlenie 1,2 mln właścicieli polskich, co doprowadziłoby do powstania olbrzymiego rezerwuaru siły roboczej oraz koncepcje szefa SS i policji w Generalnym Gubernatorstwie, Heinricha Himmlera, dotyczące tzw. "kolonizacji pasowej". Koncepcje te ostatecznie przeważyły z racji decydującego głosu Himmlera w sprawach osadnictwa niemieckiego i polityki ludnościowej na okupowanych terenach. Rejon Zamojszczyzny miał być pierwszym z 14 planowanych "bastionów niemczyzny".

Równolegle 12 listopada 1942 Himmler wydał rozporządzenie nr 17C, które wyznaczało obszar Zamojszczyzny jako tzw. "pierwszy obszar osadniczy" w Generalnym Gubernatorstwie. Do realizacji zadania wyznaczony został dowódca SS i policji na Dystrykt Lublin, posiadający pełnomocnictwa Himmlera. Jako strefę wysiedleń przeznaczono powiaty: biłgorajski, hrubieszowski, tomaszowski i zamojski.

Pierwsze wysiedlenia nastąpiły w nocy z 27 na 28 listopada 1942 roku we wsi Skierbieszów i okolicznych terenach. Wysiedlonym Polakom zezwolono tylko na zabranie bagażu osobistego, nie przekraczającego 30 kg oraz 20 zł. Akcję przeprowadzano brutalnie, rozdzielając rodziny, z matkami mogły pozostać jedynie dzieci do 6 m-cy. Wiele osób, które nie chciały poddać się wysiedleniom, zastrzelono w trakcie ucieczki.

Wysiedleńców umieszczano w obozach przejściowych w Zamościu i Zwierzyńcu, gdzie przeprowadzano badania rasowe i dokonywano selekcji na cztery kategorie: część osób przeznaczano do zniemczenia, część do robót przymusowych, ale większość wywożono do obozów koncentracyjnych lub mordowano na miejscu. Dzieci kierowano w głąb kraju bądź do Rzeszy.

W okresie od marca do czerwca 1943 roku nastąpiło wstrzymanie akcji wysiedleńczej. Ogółem w okresie od 28 listopada 1942 roku do marca 1943 roku zostało usuniętych ok. 51 tys. Polaków ze 116 wiosek, a w ich miejsce przybyło 9 tys. kolonistów niemieckich z Besarabii i Ukrainy oraz dalszych 4 tys. osadników do końca 1943 roku. Przejmowali oni opuszczone gospodarstwa, zostali uzbrojeni i umundurowani.

W miejsce opuszczonych przez Polaków gospodarstw wysiedlonych z powiatu hrubieszowskiego przesiedlano także Ukraińców z powiatu zamojskiego, w ramach osobnej akcji przeprowadzonej w okresie od 15 stycznia do marca 1943 roku. Przesiedlono w ten sposób na teren powiatu hrubieszowskiego ok. 7 tys. Ukraińców. Władze niemieckie zamierzały utworzyć tzw. "pasy ochronne" z ludności ukraińskiej, która osłaniałyby kolonie niemieckie przed atakami polskich grup partyzanckich. Ponadto pas ów stanowić miał bazę wypadową dla germanizacji Ukrainy i Białorusi.

Warunki ludności polskiej, która została zmuszona do służby u niemieckich osadników lub w gospodarstwach rolnych, które czasowo nie podlegały wysiedleniom, pozostawały ciężkie - samowola władz administracyjnych powodowała liczne przypadki znęcania się, zmuszania do pracy u Niemców, rabunek inwentarza i mienia, bicie, a niejednokrotnie zabójstwa.

Wydarzenia na Zamojszczyźnie spowodowały wstrząs w całym kraju. Ludzie w miarę możliwości starali się pomagać - na dworcach ludność polska ratowała uciekinierów, starała się wykupywać dzieci. W połowie grudnia 1942 roku zmobilizowano w lasach Puszczy Solskiej duże siły partyzanckie i rozpoczął się kontratak, nazwany powstaniem zamojskim. Oddziały Armii Krajowej i Batalionów Chłopskich zaatakowały zasiedlane wsie, linie komunikacyjne, posterunki policji oraz formacje i komisje dokonujące wysiedleń. Między 20 a 25 grudnia partyzanci spalili 10 skolonizowanych wsi.

27 grudnia I kompania kadrowa BCh niedaleko wsi Wojda stoczyła pierwsze w historii II wojny światowej starcie partyzanckie o charakterze bitwy. W styczniu 1943 oddziały AK przeprowadziły akcję "Wieniec II", w ramach której dokonały ok. 60 akcji zbrojnych. 1 lutego stoczona została największa bitwa powstania zamojskiego pod Zaborecznem. W lutym na Zamojszczyznę wkroczyło zgrupowanie partyzanckie GL im. Tadeusza Kościuszki.

Na szeroką skalę palono zasiedlone przez kolonistów wsie, największą tego typu akcją było spalenie wsi Cieszyn, podczas której zginęło około 160 kolonistów. W lutym 1943 na Zamojszczyźnie było zgrupowanych kilka tysięcy partyzantów, nie licząc uczestników chłopskiej samoobrony. Wydarzenia te wywołały duży niepokój wśród niemieckich dowódców. W meldunkach pojawiały się informacje o tym, że "Zamojszczyzna to centrum bandytyzmu w kraju". Pod wpływem obaw niemiecki terror na Zamojszczyźnie chwilowo zelżał.

Władze niemieckie postanowiły przezwyciężyć problem siłą, wznawiając działania przeciwko ludności cywilnej i przeprowadzając pomiędzy 23 czerwca a 15 sierpnia 1943 roku akcję pacyfikacyjno- wysiedleńczą "Wehrwolf", mającą na celu "zwalczanie band". Do akcji zaangażowano duże siły żandarmerii wojskowej, SS, pomocniczą policję ukraińską oraz 10 tys. żołnierzy Wehrmachtu.

W trakcie działań w akcji "Wehrwolf" wysiedlono łącznie 60 tys. ludzi ze 171 wiosek, których umieszczano ponownie w obozach w Zamościu, Zwierzyńcu oraz Budzyniu, gdzie dokonywano ponownie selekcji do wybranych grup. Większość wywieziono do Rzeszy do pracy przymusowej, reszta ludności trafiła do obozu koncentracyjnego na Majdanku, gdzie zmarło ok. 1 tys. osób lub zginęła na miejscu w czasie pacyfikacji, przeprowadzanej z użyciem wyjątkowo brutalnych metod, z egzekucjami włącznie m.in. w Rotundzie Zamojskiej rozstrzelano ok. 8 tys. ludzi. Łącznie spacyfikowano ok. 100 wiosek

Wysiedleniami łącznie zamierzano objąć 696 osad, z czego zdołano wysiedlić 293 wioski.