Tajemnice konklawe

Termin konklawe, z łac. "cum clave" ("pod kluczem"), oznacza zarówno zamknięte miejsce, w którym zbierają się kardynałowie dla wyboru nowego papieża, jak i zgromadzenie kardynałów-elektorów w tym celu. Wprowadził je do obiegu Grzegorz X konstytucją "Ubi periculum" w 1274 r. Kardynałom w czasie konklawe nie wolno oglądać telewizji, słuchać radia, czytać gazet ani nawet używać telefonów. Nie wolno im też rozmawiać z osobami z zewnątrz. Chodzi o to, by nikt nie próbował na nich wywierać nacisków.

Jedną z metod wybierania był wybór przez aklamację - kardynałowie-elektorzy w jednym momencie mieli wykrzyknąć nazwisko przyszłego papieża. W praktyce był to martwy przepis, w 1378 r. został wykorzystany jedyny raz w historii. Aklamację przy wyborze nowego papieża zniósł w XX wieku Jan Paweł II.

(js, neska)

Najdłuższe wybory papieża w historii trwały 33 miesiące - od 30 listopada 1268 r. do 1 września 1271 r. i zakończyły się wyborem na następcę Klemensa IV papieża Grzegorza X. Zapewnienie kardynałom przez tak długi czas wszelkich wygód pałacowych, łącznie z wyśmienitą kuchnią, w końcu zaczęło przerastać możliwości finansowe mieszkańców niewielkiego miasteczka pod Rzymem. Zdeterminowani poprosili o pomoc dowódcę straży miejskiej, kapitana Rainero Gattiego, który zamurował drzwi do sali pałacu, w którym obradowali kardynałowie i zmniejszył im racje żywnościowe. Kiedy to nie pomogło, sięgnięto po środek ostateczny - rozebrano dach pałacu. Okazało się szybko, że ziąb, wiatr i deszcz zrobiły swoje. Na drugim soborze w Lyonie (1274) postanowiono przeciwdziałać przeciągającym się w nieskończoność wyborom papieża i na wypadek niezdecydowania kardynałów mieli oni przez osiem dni dostawać tylko chleb, wodę i wino. Decyzję tę podjął wspomniany Grzegorz X, który na swój wybór czekał aż trzy lata.

Drugim pod względem długości konklawe było to, które wybrało Jana XXII na następcę Klemensa V - trwało od 11 maja / 24 lipca 1314 r. do 26 czerwca / 7 sierpnia 1316 r. Było ono wyjątkowe także dlatego, że przez większą część ponad dwuletniej sediswakancji jego obrady były zawieszone.

Najdłuższe konklawe czasów nowożytnych trwało od 18 lutego do 17 sierpnia 1740 r. Zakończyło się wyborem papieża Benedykta XIV, który zastąpił zmarłego Klemensa XII.

Najkrótsze w ostatnich latach konklawe trwało zaledwie dobę (1-2 marca 1939 r.). Już w trzecim głosowaniu zakończyło się wyborem kardynała Eugenio Pacellego na następcę Piusa XI. Jeden dzień trwało również konklawe z 8-9 lutego 1621 r., które po pierwszym głosowaniu wybrało Grzegorza XV na następcę Pawła V.

Aż do czasu wyboru Jana Pawła II w 1978 r. do szybkiego wyboru biskupa Rzymu miały mobilizować kardynałów warunki, w jakich mieszkali w czasie konklawe. Niewielkie pokoje w zaadaptowanych salach watykańskich były wyposażone jedynie w żelazne łóżko, stolik do pisania, krzesło, miednicę do mycia i dzbanek z wodą.

Konstytucja Universi Dominici Gregis z 1996 r. określa, że miejscem zamieszkania kardynałów podczas konklawe jest dom św. Marty. Budynek składa się ze 130 cel, w skład których wchodzi pomieszczenie z łóżkiem do spania, łazienka i pokój do pracy. To tu do chwili odnowienia papieskiego apartamentu w Pałacu Apostolskim będzie mieszkał następca Benedykta XVI.

Dom ma pięć pięter, wszystkie wyłożone są białym marmurem, a pokoje i apartamenty urządzono w kolorach pastelowych. Rezydencja, położona po lewej stronie bazyliki św. Piotra, została zbudowana na życzenie Jana Pawła II, który - jak się podkreśla - bardzo narzekał na upał i niewygodę podczas dwóch konklawe, w których brał udział w 1978 r.

Pobyt kardynałów w tym miejscu podlega surowym rygorom. Dom św. Marty, jak i Kaplica Sykstyńska zostały zamknięte dla osób nieupoważnionych i pozostawały pod władzą kardynała kamerlinga. Osoby postronne, łącznie ze spowiednikami i lekarzami, składają przysięgę, w której zobowiążą się dochować na zawsze całkowitej tajemnicy wobec kogokolwiek, kto nie należy do Kolegium Kardynalskiego. Oprócz kardynałów, przybyłych na konklawe z całego świata, w Domu św. Marty mieszkają także purpuraci-elektorzy, posiadający rezydencje na terenie Watykanu. Zatrzymają się tam również sekretarze Kolegium Kardynalskiego, mistrz celebracji liturgicznych, spowiednicy oraz lekarze dyżurni.

Najmłodszym w historii papiestwa następcą św. Piotra był 18-letni Jan XII, który sprawował rolę zwierzchnika Kościoła katolickiego od 955 roku. Został zdetronizowany na synodzie w 963 roku, w Bazylice św. Piotra, któremu przewodniczył cesarz. Zarzucano mu morderstwa, sprzedaż urzędów kościelnych i niemoralne życie.

Najstarszym papieżem był Leon XIII (Vincenzo Gioacchino Pecci, 1878-1903), który zmarł w wieku 93 lat. W XIX wieku najdłużej urzędującym papieżem w czasach nowożytnych był błogosławiony Pius IX (Giovanni Maria Mastai-Ferretti, 1846-78), który zmarł w wieku 85 lat i 9 miesięcy, a w wieku XVIII - Klemens XII (Lorenzo Corsini, 1730-40), który zmarł mając niespełna 88 lat.

Z kolei Benedykt XVI (16 kwietnia będzie obchodził 86. urodziny) był najdłużej urzędującym niemieckim papieżem w historii Kościoła. Przed nim średni czas pontyfikatu siedmiu biskupów Rzymu, niemieckiego pochodzenia, trwał niespełna dwa lata. Najkrócej - 24 dni - zasiadał na Tronie Piotrowym Damazy II w 1048 roku.

Papież Benedykt XVI wprowadził zmiany do reguł dotyczących zwołania konklawe. W dokumencie "De nonnullis mutationibus in normis ad electionem Romani Pontificis attinentibus", znalazł się zapis dotyczący możliwości przyspieszenia wyboru następcy św. Piotra.

Do tego, by konklawe zostało zwołane wcześniej niż w 15-20. dniu wakatu w Watykanie, konieczna jest obecność wszystkich kardynałów-elektorów w Rzymie.

Zmiany wprowadzone przez Benedykta XVI odnoszą się do n. 37 Konstytucji Apostolskiej Universi Dominici Gregis Jana Pawła II z 1996 r. Zmodyfikowany fragment tego dokumentu brzmi: "Ustalam ponadto, że - od chwili, gdy Stolica Apostolska jest zgodnie z prawem wakująca - obecni Kardynałowie elektorzy powinni poczekać piętnaście pełnych dni na nieobecnych Kardynałów; pozostawiam jednak Kolegium Kardynałów prawo przyspieszenia konklawe, jeśli stwierdzi obecność wszystkich kardynałów-elektorów, a także prawo odłożenia, jeśli są poważne motywy, początku wyboru na kilka dalszych dni. Ale po upływie maksymalnie dwudziestu dni od rozpoczęcia wakatu Stolicy Apostolskiej wszyscy obecni Kardynałowie elektorzy są zobowiązani przystąpić do wyboru".

Konklawe trwające od 27 grudnia 1521-9 stycznia 1522 r., które odbyło się po śmierci Leona X przeszło do historii, gdyż zakończyło się wyborem Hadriana VI - ostatniego przed Janem Pawłem II papieża spoza Włoch. Było zarazem ostatnim konklawe, na którym dokonano wyboru pod nieobecność elekta (in absentia). Hadrian VI był też ostatnim papieżem niemieckim do Benedykta XVI, a także jedynym prócz Marcelina II papieżem nowożytnym, który nie zmienił swojego imienia.

Jan Paweł II był pierwszym po 455 latach biskupem Rzymu, niebędącym Włochem. Wielokrotnie sam przywoływał spełnione proroctwo Juliusza Słowackiego z wiersza "Słowiański papież".

Najkrótszy, spośród papieży oficjalnie uznanych przez Watykan, był pontyfikat papieża Urbana VII, który trwał 12 dni (1590), a spośród wszystkich wymienianych - 4-dniowy Stefana II (752).

W XX w. najkrótszy był pontyfikat Jana Pawła I. Poprzednik Jana Pawła II zmarł 28 września 1978 r. w Watykanie, 33 dni od czasu objęcia papieskiego urzędu. Oficjalną przyczyną śmierci, podaną przez Watykan, był atak serca papieża. W łóżku znaleziono go martwego z notatkami w ręku. Po jego śmierci pojawiły się różne teorie spiskowe, sugerujące otrucie przez zarządzającą finansami Watykanu hierarchię Banku Watykańskiego, która, zgodnie z niektórymi podejrzeniami, miała związki z włoską mafią obawiającą się dochodzenia zainicjowanego przez papieża w celu zbadania przeszłej działalności tejże instytucji. W czasach przed ujawnieniem trzeciej tajemnicy fatimskiej mówiono również, iż jest ona tak wstrząsająca, że to właśnie ona doprowadziła Jana Pawła I do zawału i śmierci. Żadna z teorii spiskowych nie została udowodniona.

Do tej pory najdłuższy był 37-letni pontyfikat świętego Piotra. Drugim co do długości był pontyfikat Piusa IX, który trwał prawie 32 lata (1846-1878), a trzecim pontyfikat Jana Pawła II trwający blisko 26 i pół roku (16 października 1978-2 kwietnia 2005 r.).

Czarny dym wydobywający się z komina Kaplicy Sykstyńskiej w Watykanie oznacza, że podczas głosowania, kardynałowie-elektorzy nie zdołali wyłonić ze swego grona nowego papieża. Dopiero biały dym oznacza, że Kolegium kardynalskie było jednomyślne i dokonało wyboru. Obecnie nie jest on wspomniany w Universi Dominici Gregis, choć jak pokazało konklawe, po którym wybrano Benedykta XVI, jest to nadal znak stosowany.

Podczas konklawe kartki z głosami oraz inne dokumenty związane ze składaniem i liczeniem głosów są po każdej turze głosowania palone. Jeśli głosowanie nie przyniosło rozstrzygnięcia, do pieca dorzuca się mokrą słomę, co daje czarny dym. Sam papier daje dym biały, który dla obserwatorów jest znakiem, że konklawe dobiegło końca.

W ciągu kilku minut po ogłoszeniu wyboru za pomocą białego dymu, ten fakt potwierdzają dzwony watykańskie (to nowy znak). W kolejnym kroku kardynał protodiakon (pierwszy z kardynałów diakonów) oznajmia ludowi dokonany wybór: Annuntio vobis gaudium magnum - habemus papam (Ogłaszam wam wielką radość - mamy papieża) i ogłasza jego imię. Nowo wybrany papież udziela Błogosławieństwa Apostolskiego Urbi et Orbi z balkonu Bazyliki Watykańskiej.

Trudno sobie wyobrazić wybór nowego papieża w miejscu innym niż Kaplica Sykstyńska, a jednak nie zawsze gościła ona elektorów papieskich. Była gotowa w 1483 r. i już w 1492 r. odbyły się w niej pierwsze wybory papieskie. Od tamtej pory odbyło się 50 konklawe, z których jednak jedynie połowa - 25 - miała miejsce w Kaplicy Sykstyńskiej.

A gdzie w Rzymie odbyło się pozostałych 25 elekcji papieskich? Albo w Watykanie, w Kaplicy Paulińskiej, albo innych miejscach Pałacu Apostolskiego, albo poza Watykanem: na przykład dwa razy w kościele Matki Bożej Sopra Minerva (ostatni raz w 1447 r.), oraz pojedynczo w innych kościołach, m. in. u św. Piotra w Okowach czy w bazylice Santa Maria Maggiore.

Pierwotna reguła, zapisana w "Ubi periculum" miała charakter mobilny. Mówiła, że konklawe odbywa się tam, gdzie umiera papież: w tym samym miejscu, w tym samym pałacu. To Jan Paweł II wydał w 1996 r. konstytucję regulującą wybory papieskie "Universi Dominici Gregis", w której po raz pierwszy w historii norm konklawe została wpisana Kaplica Sykstyńska (na podstawie artykułu ks. Przemysława Śliwińskiego).

Konklawe z 1903 r. (trwające w dniach 31 lipca-4 sierpnia), które wybrało Piusa X na następcę Leona XIII było ostatnim, w trakcie którego doszło do zgłoszenia przez mocarstwo katolickie oficjalnej ekskluzywy wobec jednego z kandydatów na papieża. Tzw. weto ze strony imperatora złożył polski kardynał Jan Kniaź z Kozielskich Puzyna, biskup Krakowa (Kraków należał wówczas do Cesarstwa Austro-Węgier).

Weto w imieniu cesarza Austrii złożył wobec niekwestionowanego faworyta, którym był wówczas kardynał Rampolla, o którym jeszcze za życia Leona XIII mówiono jako o potencjalnym następcy św. Piotra. Rampolla był oskarżany przez swych przeciwników o przynależność do loży masońskiej. Ostatecznie na tron Piotrowy wybrano kardynała Giuseppe Melchiorre Sarto, czyli papieża Piusa X, który w 1904 r. wydał Konstytucję Apostolską "Commisium nobis", w której potępił i zakazał pod groźbą ekskomuniki stosowania ekskluzywy państwowej.

(js, neska)