Utworzenie PZPR

Przed utworzeniem PZPR, w PPS przeprowadzono czystki, wyrzucając ok. jedną czwartą wszystkich członków - ludzi sprzeciwiających się powstaniu jednej partii. Mimo to nowy twór polityczny liczył ponad 1,5 mln ludzi. W szczytowym momencie - w 1980 r., do PZPR należały ponad 3 mln Polaków.

Funkcję I Sekretarza Komitetu Centralnego PZPR objął ówczesny prezydent RP Bolesław Bierut.

"Przewodząc narodowi polskiemu na drodze wiodącej do socjalizmu, PZPR kieruje się nauką marksizmu-leninizmu; zasady tej nauki stosuje się w sposób twórczy zgodnie z wymogami konkretnych warunków swego kraju. W procesie budowy nowego ustroju PZPR wyciąga nauki z doświadczeń własnych i doświadczeń bratnich partii, kształtując swą politykę w sposób sprzyjający umacnianiu kierowniczej roli partii w państwie i zaufania do niej wśród najszerszych rzesz ludu pracującego" - czytamy w statucie partii z grudnia 1971 r. "Są to zasady wynikające z leninowskiej nauki o roli partii - awangardy klasy robotniczej, najwyższej formy jej organizacji, przewodniej siły rewolucji socjalistycznej" - uzasadniali autorzy statutu.

Faktyczny monopol PZPR na władze został wpisany do konstytucji uchwalonej 16 lutego 1971 r. Art. 3 stwierdzał, że PZPR jest "przewodnią siłą polityczną społeczeństwa w budowie socjalizmu".

Członkostwo w PZPR lub przynajmniej poparcie partii było niezbędne, aby móc zajmować najważniejsze stanowiska lub wykonywać niektóre zawody. Elitę polityczną, zajmującą, z nadania partii, najważniejsze stanowiska w administracji państwowej, państwowych przedsiębiorstwach i w samym aparacie partyjnym, nazywano partyjną nomenklaturą.

Działalność partii była finansowana ze składek członkowskich, państwowych dotacji i dochodów z należącej do PZPR, Robotniczej Spółdzielni Wydawniczej "Prasa-Książka-Ruch", a także należących do partii nieruchomości. Pod koniec istnienia PZPR dysponowała ponad 3 tys. budynków.

Ostatni zjazd PZPR odbył się 27-30 stycznia 1990 r. Podjęto na nim decyzję o samorozwiązaniu partii. Członkowie PZPR założyli kilka ugrupowań politycznych. Największym i najważniejszym z nich, była uznawana za spadkobiercę PZPR Socjaldemokracja Rzeczpospolitej Polskiej, kierowana przez Aleksandra Kwaśniewskiego, Leszka Millera i Józefa Oleksego.