Bohaterscy kapitaliści

Mikołaj Wierzynek i Lewko, znani jako bankierzy Kazimierza Wielkiego, byli właśnie cudzoziemcami. Nie oznacza to, że przed nimi nie było w Polsce bogaczy. Do czasów ostatniego Piasta na polskim tronie państwo było traktowane jednak jako patrymonium, czyli własność władców. Handel odbywał się głównie na zasadach wymiany. Dopiero za czasów Kazimierza Wielkiego nastąpiły zmiany, czyli wprowadzenie gospodarki w większym stopniu opartej na wymianie pieniężnej. Nie wywoływało to zachwytu Kościoła. Długi czas uważał on kredyt zwany lichwą za niedopuszczalny.

Polak i katolik podobnym procederem zajmować się nie mógł. Oporów tych nie mieli cudzoziemcy i innowiercy. Mikołaj Wierzynek, przez wielu uważany za Polaka, był Niemcem z pochodzenia i nazywał się Wersing. Dorobił się fortuny, korzystając z prawa składu, jakie miał Kraków. Umiejętność liczenia pieniędzy przyniosła mu fortunę. Tak wielką, że stać go było na podjęcie królów i książąt na uczcie opisanej przez Długosza. O samym Wierzynku wiele nie wiadomo, prócz tego, że był również stolnikiem sandomierskim i krakowskim rajcą oraz że miał udziały w żupach solnych. Wiemy, że zmarł w 1368 r., prawdopodobnie ścięty za domniemany udział w jakimś spisku. Więcej szczęścia miał Lewko - inny bankier Kazimierza Wielkiego. Był on też zresztą finansistą innych monarchów: Ludwika Węgierskiego, Jadwigi i Jagiełły. Ponieważ Żydom nie wolno było się osiedlać w samym Krakowie, stał się potentatem w mieście żydowskim, czyli Kazimierzu. Miał domy przy ul. Żydowskiej, Wiślnej, Mikołajskiej. Fortuny dorobił się, organizując na
polecenie Kazimierza Wielkiego żupy solne. Dzierżawa żup solnych przynosiła olbrzymie zyski. Żupnictwo nie było zresztą uważane za hańbiące dla szlachty i na przykład fortuna Sebastiana Lubomirskiego oraz całego tego znamienitego rodu pochodziła właśnie z dzierżawy żup. Świadectwem wyjątkowego znaczenia Wieliczki czy Bochni jest słynne powiedzenie hetmana Czarnieckiego: "Jam nie z soli ani z roli, jeno z tego, co mnie boli".

Największe interesy na bankowości robili u nas cudzoziemcy, którzy zresztą dość prędko się polonizowali. Tak było na przykład z przedstawicielami najsłynniejszego w XVI wieku rodu bankierskiego Fuggerów z Augsburga. Już Jerzy, ich pierwszy reprezentant w Polsce, który do Warszawy przybył w 1515 r., pisał się z polska Fukier. Dorobił się nieruchomości w okolicach dzisiejszego kościoła św. Krzyża. Jego potomkowie mieli już znacznie większy majątek. Ponieważ jednak ludzi obracających pieniądzem uważano za tak samo godnych miejsca w dobrym towarzystwie jak celników w Ewangelii, kolejny potomek tego rodu w roku 1671 postarał się o szlachectwo i kupił majątek ziemski koło Ołtarzewa. Podobne były losy rodu Montelupich, którzy z czasem zaczęli używać nazwiska Wilczogórski, co miało świadczyć o ich szlachectwie. Dorobili się majątku na bankowości i handlu, głównie z Wiedniem, Norymbergą i Włochami. To wzbudzało zawiść i Sebastianowi, przedstawicielowi tego rodu, wytoczono proces o sfałszowanie szlachectwa.
Świadectwem pogardy wobec przedsiębiorców pozostaje znakomite dzieło Waleriana Nekandy-Trepki, znane jako "Liber chamorum", w którym autor demaskuje "chamów podszywających się pod szlachtę" (co było przestępstwem). Zasadniczym zarzutem wobec niby-szlachciów nieodmiennie pozostawały właśnie kwestie finansowe - że wzbogacony chłop, mieszczanin czy - o zgrozo! - Żyd podaje się za herbowego. Inny krezus Jan Boner, z pochodzenia Niemiec, nie aspirował do szlachectwa. Może dlatego nikomu nie wadził? Sfinansował w 1512 r. ślub króla Jana Olbrachta. Za pieniądze Bonera odbyły się też kolejne wesela monarchów - Zygmunta I Starego i Zygmunta Augusta. W 1522 r. król był winien Bonerowi aż 150 tys. złotych polskich. Na owe czasy była to suma niebotyczna. Tyle wynosił aż pięcioletni czysty zysk z żup solnych w Wieliczce.

Najdłuższy okres prosperity w dziejach Polski zaczął się w epoce Jagiellonów. Wtedy też zostały podłożone podwaliny pod majątek Jana Zamoyskiego, największą fortunę w dziejach Polski, będącą dziełem jednego człowieka. Zamoyski zaczynał bardzo skromnie. W 1571 r. był właścicielem zaledwie trzech i pół wsi podarowanych mu przez ojca. Zamoyskiemu udało się wybić ponad przeciętność dzięki zdolnościom i wykształceniu. Na studia został wysłany do Padwy, na najlepszy uniwersytet w Europie. Po powrocie ze studiów jego kariera zaczęła się rozwijać w zawrotnym tempie. Został sekretarzem Zygmunta Augusta. Po wygaśnięciu dynastii Jagiellonów przeforsował pomysł wyboru króla przez całą szlachtę. Pierwszy wybór dokonany na przekór Habsburgom był niezbyt szczęśliwy. Henryk Walezy zbiegł z Polski. Obrany w ten sam sposób jego następca Stefan Batory miał się jednak okazać jednym z najlepszych władców Polski. W tym czasie Zamoyski stał się jednym z najpotężniejszych ludzi, dzierżąc stanowiska hetmana wielkiego Korony i Litwy
oraz kanclerza.

Nawet Zamoyski nie zawsze miał szczęśliwą rękę, choć prawie wszystko, czego się tknął, zmieniało się w złoto. Przyczynił się do wyboru Zygmunta III Wazy, ale dość szybko popadł z nim w konflikt, kiedy zorientował się, że szwedzki władca Polski chce ją oddać pod panowanie Habsburgów. Było to tym bardziej bolesne dla kanclerza, że po to, by utorować drogę dla Wazy, pokonał Maksymiliana Habsburga i wziął go do niewoli.

W roku 1580 kreator królów stworzył dzieło niezwykłe. Wybudował prywatne miasto. Już jedenaście lat później liczyło ono 217 domów, co wówczas czyniło z niego niemal metropolię. Kanclerz był głęboko wierzącym katolikiem, ale by zapewnić miastu rozwój, zrezygnował z pierwotnych planów osiedlania w nim tylko osób własnej wiary.

Cezary Gmyz