Dobry Ukrainiec pracuje na czarno

Wlewają się do nas już nie wąską stróżką, a rwącą rzeką. Jeszcze do niedawna było ich milion, jest dwa, a do końca roku w Polsce ma pracować nawet 3 mln Ukraińców. U siebie nie mają nadziei na lepszą przyszłość. Chcą spełnić marzenia o spokoju, stabilizacji i wypłacie na czas. Wizja rzucenia się w nieznane jest przerażająca, ale to nic w porównaniu do potencjalnego zysku. Okazuje się, że najtrudniejsza wcale nie jest decyzja o opuszczeniu ojczyzny. Najtrudniejsze czeka ich po przekroczeniu granicy. Wtedy rozpoczyna się konkurencja: szukanie pracodawcy na czas. Na stracie biegu stanęły też Ania i Olga.

Urzędowy bieg przez płotki

Do skrzynki mailowej modnej warszawskiej piekarni od roku spływa coraz więcej CV piekarzy z Ukrainy. – Wcześniej to były sporadyczne przypadki i nie byłem specjalnie zainteresowany – przyznaje Marek, właściciel biznesu. – Zatrudniam 30 osób, do tej pory tylko Polaków. Kilka miesięcy temu postanowiłem zatrudnić dwie Ukrainki. Miłe dziewczyny, a do tego wydawały się bardzo kompetentne. Wręcz rwały się do pracy i to od zaraz.

Przedsiębiorca chciał zatrudnić je legalnie. I zaczęło się. Najpierw musiał sprawdzić w Urzędzie Pracy, czy na miejsce Ukrainek nie czeka jakiś bezrobotny Polak.

– I to był dla mnie pierwszy szok. Dlaczego, ja, właściciel, nie mogę zdecydować, kto będzie u mnie pracował? Moje pieniądze, moja firma, moja decyzja. A to wyglądało jak jakiś narodowy socjalizm – denerwuje się. – Dopiero gdy okazało się, że kolejki Polaków nie ma, mogłem działać dalej. Myślałem, że teraz będzie już z górki. Nie było.

Piekarz musiał dostarczyć zaświadczenie o niekaralności. Swoje. Potrzebny był również notarialny odpis dowodu osobistego, zaświadczenie o niezaleganiu ze składkami ZUS.

– Znajomi ostrzegali, że nawet jak już skompletuję wszystkie papierki, to na decyzję będę czekał nawet 4-5 miesięcy – irytuje się przedsiębiorca. Wskazuje również na inny absurd – po zakończeniu tego urzędowego biegu przez płotki miałby zaledwie kilka miesięcy spokoju. To dlatego, że mógłby zatrudnić Ukrainki tylko na pół roku, a potem procedurę trzeba powtarzać.
– A zresztą wyliczyłem, że ze względu na kilkumiesięczne kolejki, prośbę o pozwolenie na zatrudnienie musiałbym składać co trzy miesiące. A kiedy sprawa jest w toku, dziewczyny nie mogłyby pracować, tylko musiałyby czekać na decyzję – wskazuje.

To, co opisuje, nijak się ma do oficjalnych informacji. Według nich na decyzję urzędu powinno się czekać około 30 dni, a w sprawach szczególnie skomplikowanych 2 miesiące. Najwyraźniej większość spraw jest bardziej niż skomplikowana, bo urząd często zwraca się z prośbą o dostarczenie dodatkowych dokumentów albo powtórne przyniesienie tych samych, przedłużając czas wydania decyzji niemal w nieskończoność.

Zaprosimy cię, a potem radź sobie sama

Ania, drobna brunetka, przyjechała do nas 1,5 roku temu. Przed wyjazdem z Kijowa słyszała o Polsce same dobre rzeczy – że da się zarobić, że życie jest wygodniejsze, że robota czeka. Dziewczyna jest przyzwyczajona do ciężkiej pracy. Na Ukrainie pracowała w sklepie meblowym. Za harówkę dostawała 500 zł miesięcznie, czasem kilkadziesiąt złotych więcej, ale to od święta, gdy udało się jej złapać zlecenie przy rozstawianiu towaru w innych sklepach.

– Wiesz, miałam proste marzenia. Na przykład, że będę mogła czasem zjeść łososia albo krewetki. Na Ukrainie nie było mnie stać na ryby ani na mięso dobrej jakości – przyznaje z rozbrajającą szczerością. – Każda kobieta chce sobie kupić nową bluzkę czy kieckę. To było moje kolejne marzenie: wchodzę do sklepu i fajnie się ubieram.

W opowieściach znajomych Polska była dla niej niczym ziemia obiecana – lepsze zarobki, stosunkowo blisko do domu, ludzie podobni, a i język brzmi trochę jak "swój". Pierwszym rozczarowaniem były pieniądze. Firma, która załatwiała jej zaproszenie do pracy od polskiego przedsiębiorcy, zapewniała, że zarobi tyle, że sama będzie żyła wygodnie i zostanie jej jeszcze, żeby wysłać coś mamie.

– Zgadza się tylko to, że jest lepiej niż na Ukrainie, ale odłożyć nic nie mogę. Mimo obietnic nie mam ubezpieczenia, bo pracuję na czarno – mówi Ania.
Jak do tego doszło? Ukraińcy, tak jak Bengalczycy i Hindusi, przyjeżdżając do Polski często korzystają z firm pośredniczących w zatrudnieniu. W grę wchodzą dwie możliwości – albo dostarczy ona zaproszenie od firmy, która rzeczywiście chce zatrudnić obcokrajowców, albo zaproszenie jest realne, ale zatrudnienie w ogóle nie wchodzi w grę. Nawet takie kosztuje około 1000 zł. W tej sytuacji Ukraińcy pracują na czarno, a w wolnych chwilach – o ile je mają, a najczęściej nie mają – szukają legalnej pracy.

– Ja wolałam dostać takie fikcyjne zatrudnienie, przecież lepiej takie niż żadne, prawda? – pyta retorycznie Ania. – Udało mi się znaleźć robotę na czarno w sklepie spożywczym. Jestem sumienna, pracowita. Myślałam, że jak się sprawdzę, to właściciel zatrudni mnie legalnie. To dopiero byłaby nagroda.
Rozkładała towar na półkach, była sprzedawcą na stoisku z serami. W sumie robiła za takie "przynieś, wynieś, pozamiataj". Zarabiała 9 zł na godzinę, o 4 zł mniej niż Polki zatrudnione legalnie.

Pogadamy, jak wróci księgowa

– Kierownik ciągle powtarzał, że mnie zatrudni. Najpierw podobno księgowa była na długim urlopie. A jak wróciła, to zapewniał, że już po najbliższym weekendzie, tak zupełnie na spokojnie, załatwimy wszystkie formalności. Przez pół roku tak mnie zwodził. W tym czasie przybyło kolejnych Ukraińców, a każdy słyszał to co ja: "Legalne zatrudnienie? Tak, ale chwilę jeszcze poczekajcie".

Po pół roku, kiedy pobyt i pozwolenie o pracę się skończyło, Anie groziła deportacja. Zdesperowana zdecydowała się pójść do urzędu zapytać, co ma robić. Kolejka wychodziła daleko za budynek urząd, kilkadziesiąt osób. – Nawet tam chcieli na mnie zarobić. Jakiś mężczyzna zaproponował, że odsprzeda mi miejsce w kolejce za 10 zł. Dużo. Wolałam stać cztery godziny – opowiada.
Kiedy nadeszła jej kolej, wyrzuciła z siebie potok pytań: gdzie, jak, co zrobić żeby nie wyrzucili jej z Polski.

– Najgorsze było to, że ta pani w eleganckiej koszuli, nawet na mnie nie spojrzała znad papierów. Powiedziała tylko: "Nie udzielamy żadnych informacji. Proszę dzwonić albo zobaczyć w internecie” – na wspomnienie upokorzenia Ania smutnieje. – Byłam w szoku.

Dopiero potem dowiedziała się, że w kolejce pod urzędem nie można sobie tak po prostu stanąć i czegoś się dowiedzieć. Trzeba zarejestrować się w kolejce w internecie. Więc najpierw "stoisz" w kolejce wirtualnej, a potem (na miejsce czeka się nawet 3 miesiące) stoisz w realu. – Do urzędu dzwoniłam codziennie, po kilkanaście razy, żeby może coś przyśpieszyć – mówi Ukrainka. – Pierwszy telefon robiłam już kilka sekund po 8 rano, tyle że ciągle było zajęte, jakby ktoś specjalnie odłożył słuchawkę. Nigdy nie doczekała się na swoją kolej – znowu zatrudniła się na czarno.

– W tydzień wszystko było gotowe – mówi dziewczyna. – Nawet nie chcę myśleć, co będzie później. Pewnie wszystko się powtórzy, bo na czarno to każdy mnie weźmie. Tylko "czarna" jestem dobra. Jakbym była jakimś gorszym człowiekiem.

Jestem, a jakby mnie nie było

Anna nie może uwolnić się od jednego pytania: „A co, jeśli stanie się jej coś złego”. Niedawno spotkała chłopaka, też Ukraińca, który pracował w masarni. Pokazał jej dłoń bez dwóch palców. Prawie płakał, gdy opowiadał, jak właściciel zakończył ich współpracę: "Jakoś to załatw, będzie dobrze".

Jest jeszcze jeden element w tym zaklętym kole. Żeby dostać zezwolenie na pracę, oprócz dowodu osobistego i paszportu, obcokrajowcy muszą być zameldowani w Polsce. A żeby to zrobić, muszą podpisać umowę o wynajem pokoju albo mieszkania. Nie każdemu właścicielowi chce się odprowadzać podatek i biegać do urzędu, żeby meldować obcego. Do tego z Ukrainy.

– Jak masz szczęście, to cię zameldują. Ja nie miałam. Pokoju szukałam miesiąc, spałam po znajomych. Kiedy mówiłam właścicielom mieszkań o meldunku, odpowiadali: "Żartujesz sobie, prawda?" – mówi Ania. – Wygląda na to, że jestem, a jakby mnie nie było.

W sklepie Ania oglądała nowy telewizor. Rata 50 zł przez 36 miesięcy. Na taki nigdy nie byłoby jej stać na Ukrainie. Ale w Polsce też go nie kupi. Bo niczego nie może niczego kupić na raty, nawet z zezwoleniem na pobyt i pracę. Powód? Brak numeru PESEL.
– Powiedziałam sobie, że spróbuje ostatni raz znaleźć legalna pracę. Nie uda się, to wracam na Ukrainę – mówi dziewczyna.

Popatrz, ja jestem Polką

Rodzice i dziadkowie Olgi to Polacy. Katolicka rodzina. Ona, choć nie ma naszego obywatelstwa, czuje się Polką. Drobna, uśmiechnięta blondynka, ma 28 lat. Dla niej i jej męża Piotra przyjazd nie był ostatecznością. Ona w Kijowie miała małą piekarnię, Piotr pracował w urzędzie. Mieli dość łapówkarstwa ukraińskich urzędników i wszechobecnej beznadziei. Olga przekonała męża do wyjazdu podczas Święta Bożego Narodzenia.

– Popatrz, to sprzed wyjazdu – Olga puszcza mi z telefonu film. Widzę, jak jej kilkuletnia córeczka śpiewa z dziadkiem polskie kolędy. – Jak ona pięknie mówi po polsku – zachwyca się Olga.

Przyjechali ponad pół roku temu. Podobnie jak Anna, i oni korzystali z pośrednika i kupionych zaproszeń od polskich pracodawców. Skończyli tak samo – pracując nielegalnie, w piekarni i cukierni. Powoli układali sobie jednak życie. Wynajęli mieszkanie, szybko sprowadzili dzieci. Olga złożyła dokumenty o przyznanie jej stałego pobytu – mama i brat mają Kartę Polaka. Teoretycznie i ona nie powinna mieć problemu.

Znów teoretycznie. W ciemny zimowy poranek urzędniczka, od której zależy przyszłość Olgi, zapaliła lampkę na biurku i włączyła komputer. Nie odrywając wzroku od ekranu z szybkością karabinu maszynowego zaczęła czytać kolejne pytania. Jedno po drugim, jak na przesłuchaniu.

– Nie pozwalała mi dokończyć żadnej odpowiedzi. Przerywała i leciała dalej – opowiada Ukrainka. – Pytała o Smoleńsk, Katyń i Stepana Banderę. Uczyłam się o polskich poetach, bohaterach narodowych. A tu nagle pytanie o banderowców. Historycznie wiedziała, kim byli, ale nie miałam żadnego zdania o nich.

Choć od wizyty w urzędzie minęło kilka tygodni, kobiecie ciągle przypominają się odpowiedzi, których udzieliła.
– Zastanawiam się, co mogłam powiedzieć lepiej, więcej. Wydaje mi się, że zdecydowanie za mało powiedziałam o Katyniu – denerwuje się. – Ale chyba wystarczająco dużo o Mickiewiczu. Już sama nie wiem!

Nie wie, jaka będzie decyzja w jej sprawie. Po 30 minutach egzaminu przesłuchująca nagle wstała zza biurka.
– Podjęłam już decyzję w pani sprawie – oświadczyła i wyszła.

Jaka to decyzja? Tego Olga dowie się drogą oficjalną. Na razie mija drugi miesiąc i wie tylko to, że dostanie SMS-a z informacją. Dlatego nie rozstaje się z telefonem.

Niech te "wakacje" wreszcie się skończą

Wiadomość dobra: Piotr ma szansę na legalną pracę w piekarni pod Warszawą.
Wiadomość zła: musieli odesłać dzieci na Ukrainę. Wiktor ma 8, Julia 5 lat. Przez 3 miesiące dzieci były w Polsce z rodzicami, ale skończyła im się wiza i musiały wracać. Ale ani Olga, ani mąż nie mogli z nimi jechać. Ich sprawy są w toku, więc nie mogą opuszczać Polski.

– Jeśli w trakcie rozpatrywania sprawy wyjadę, to już mnie nie wpuszczą. Taka procedura – mówi Olga. – Piotr zawiózł dzieci do granicy autobusem, a tam przejęła je babcia. Mąż mówi, że dzieci nie płakały. Wierzę, że tak było. Zaraz się przecież zobaczymy.

Kobieta codziennie rozmawia z dziećmi, które chcą być już w Polsce i skończyć przymusowe "wakacje" u babci. Olga jest przekonana, że SMS z urzędu szybko nadejdzie, a wtedy, posiadając prawo pobytu, będzie mogła zabrać dzieci na stałe, bez wiz, bez problemu.

– Nie wyobrażam sobie, żebym nie miała dostać karty stałego pobytu – mówi Olga. – Gdzie miałabym wracać? Ale gdybym wiedziała, że będzie tak trudno, to nie wiem, co bym zrobiła.

Mijają tygodnie. Marek, właściciel warszawskiej piekarni, nadal czeka na zakończenie spraw w urzędzie. Nie rezygnuje z zatrudnienia kobiet z Ukrainy. Miejsca pracy, na które nie znalazł chętnych Polaków, czekają.